Historia prawa jazdy cz.2

Czasy powojenne niosły ze sobą wiele zmian. Dotyczyło to zarówno miejsc do szkolenia kandydatów na kierowców i miejsc sprawdzania zdobytej wiedzy a także pojazdów używanych do szkolenia czy egzaminowania. Sam dokument prawa jazdy zmieniał się kilkakrotnie. Wraz z rozwojem technologii ewolucje przeszły też egzaminy teoretyczne z wersji papierowej do postaci oprogramowania komputerowego. 

Po II wojnie światowej w Polsce powoli odbudowywano zniszczone drogi i mosty. Jednak zamiast oczekiwanej niepodległości nastały czasy rządów związku radzieckiego. Nowe Rozporządzenie Ministrów: Komunikacji, Administracji Publicznej, Ziem Odzyskanych i Obrony Narodowej w porozumieniu z Ministrami: Bezpieczeństwa Publicznego, Pracy i Opieki Społecznej oraz Zdrowia o ruchu pojazdów mechanicznych na drogach publicznych z 15 kwietnia 1948 roku wprowadziło po raz pierwszy uszeregowanie uprawnień do prowadzenia pojazdów na poszczególne kategorie.

W zależności od rodzaju i przeznaczenia pojazdów były 4 kategorie prawa jazdy:

• Kategoria IV – uprawniała do prowadzenia motocykli, 
• Kategoria III-a – uprawniała do prowadzenia samochodów oraz ciągników najwyżej z jedną przyczepką o łącznej nośności 1,5 tony włącznie, nie przeznaczonych do przewozów zarobkowych,
• Kategoria III-b – uprawniała do prowadzenia pojazdów mechanicznych przeznaczonych do robót rolnych, korzystających z dróg publicznych tylko okolicznościowo,
• Kategoria II – uprawniała do prowadzenia samochodów oraz ciągników najwyżej z jedną przyczepką o łącznej nośności do 4 ton włącznie, z wyjątkiem autobusów i pociągów drogowych,
• Kategoria I – uprawniała do prowadzenia wszelkich samochodów i pociągów drogowych.

Zmianom podlegał także wiek pozwalający na uczesntnictwo w kursie:

• dla kategorii III i IV - ukończenie 16 lat
• dla kategorii II - 21 lat
• dla kategorii I - 23 lata

Otrzymanie uprawnień uzależnione było od uczestnictwa w praktykach zawodowych oraz od posiadanych kwalifikacji fachowych.

Kwalifikacje fachowe dotyczyły oprócz znajomości przepisów ruchu drogowego także:

• dokładnej znajomości budowy i działania poszczególnych części zespołów, 
• umiejętności ustalania uszkodzeń i dokonywania drobnych napraw w zakresie potrzebnym do utrzymania pojazdów w ruchu, 
• znajomości zasad obsługi samochodów z silnikami gaźnikowymi i wysokoprężnymi, jak również z silnikami na gaz generatorowy, 
• umiejętności obchodzenia się z materiałami pędnymi.

Zatem zdobycie uprawnień nie było proste i wymagało sporej wiedzy.

Zdjęcie 1: Prawo jazdy kategorii I i II.

Władze komunistyczne dążyły do podporządkowania nadzorowi państwowemu każdego sektora gospodarki w kraju. Nie ominęło to również branży szkolenia kierowców. Przepisy zaproponowane przez władzę ludową nie przewidywały możliwości powstawania prywatnych ośrodków szkoleniowych. W 1950 roku zlikwidowano Automobilklub Polski i zarządzono utworzenie Polskiego Związku Motorowego. Zakup samochodu w tamtych czasach był możliwy tylko dla posiadaczy talonów albo po znajomości. Bardziej dostępne dla Polaków były motocykle i to na ich prowadzenie przeważnie robiło sie uprawnienia. Dostanie się na kurs również bardzo szybko okazało się niemożliwe bez posiadanych znajomości. Liczba chętnych przekraczała możliwości kadrowe PZM, więc zdobycie upragnionego prawa jazdy często nie obyło się bez wręczenia łapówki pracownikowi ośrodka szkolenia kierowców. Nawet druków prawa jazdy zaczeło brakować, ale i to nie stanowiło przeszkód w wydawaniu uprawnień - zastępowano je zwykłymi kartkami papieru, które stęplowano pieczęciami urzędowymi. 

W 1954 roku weszło w życie nowe Rozporządzenie Ministrów Transportu Drogowego i Lotniczego oraz Obrony Narodowej z dnia 15 grudnia 1953 roku. Zmianom uległy kategorie prawa jazdy, których było tym razem 7.

Pozwolenie kategorii I uprawniało do prowadzenia wszelkich samochodów i pociągów drogowych. Pozwolenie kategorii II uprawniało do prowadzenia wszelkich samochodów i pociągów drogowych z wyjątkiem autobusów z przyczepą osobową i co ciekawe w miastach powyżej 100 tysięcy mieszkańcow także nie wolno było prowadzić ambulansów i wozów straży pożarnej.

Pozwolenie kategorii III uprawniało do prowadzenia:

• samochodów osobowych (wyjątek taksówki w Warszawie i Łodzi i w miastach powiatowych),
• samochodów ciężarowych oprócz pojazdów napędzanych silnikami wysokoprężnymi,
• samochodów ciężarowych i ciągników maksymalnie z jedną przyczepą o ładowności 7 ton,
• ciągników maksymalnie z 3 przyczepami o ładowności 9 ton, gdy ich maksymalna prędkość wynosiła 30 km/godzinę.

Pozwolenie kategorii amatorskiej uprawniało do niezawodowego prowadzenia pojazdów. Pozwolenie kategorii motocyklowej uprawniało do prowadzenia wózków, rowerów i motocykli wyposażonych w silnik o pojemności powyżej 50 cm³. Ponadto pozwolenie kategorii ciągnikowej dotyczyło uprawnień do prowadzenia ciągnika rozwijającego prędkość powyżej 30 km/godzinę. Natomiast pozwolenie kategorii trolejbusowej uprawniało do prowadzenia trolejbusów.

Nowością była wkładka kontrolna A służąca wpisywaniu ostrzeżeń kierowcom nie przestrzegającym przepisów ruchu drogowego. Bez niej prawo jazdy było nieważne.

Zdjęcie 2: Wkładka kontrolna A.

Ubieganie się o wyższą kategorię z III na II i z II na I uzależnione było oprócz posiadania praktyki zawodowej i kwalifikacji fachowych także od przejechania określonej liczby kilomtrów pojazdem kategorii już posiadanej. W pierwszym przypadku było to 50000 kilometrów a w drugim 25000.

Zdjęcie 3: Prawo jazdy kategorii III.

Dość znacząca zmiana w szkoleniu kierowców oraz w kategoryzacji uprawnień miała miejsce wraz z nowym Rozporządzeniem Ministrów Komunikacji i Spraw Wewnętrznych z dnia 1 października 1962 roku. Był to już bardziej rozbudowany dokument, gdyż liczył 47 stron. Pomimo późniejszych poprawek przepisy tejże ustawy oraz poszczególne jej rozdziały stały się wzorem dla obecnie obowiązującego prawa o ruchu drogowym. Po raz pierwszy ustawa podzielona została na części:

Część I Ruch drogowy 

Część II Znaki i sygnały na drogach

Część III Ewidencja i dopuszczenie pojazdów do ruchu na drogach publicznych 

Część IV Warunki techniczne dopuszczenia pojazdów do ruchu na drogach publicznych 

Część V Kierujący 

Część VI Przepisy przejściowe i końcowe

W częściach omówione były działy, rozdziały i paragrafy. Pojawił się większy zakres definicji, tutaj było ich 19. Omówiono oprócz ruchu pojazdów także ruch pieszych. Znacznie szerzej opisano przepisy dotyczące szkolenia kierowców. Poza wytycznymi odnośnie oznakowania (ta sama okrągła tablica) uregulowano bardziej szczegółowo kwestie pojazdów do nauki jazdy. Ponadto dokładniej opisano przepisy dotyczące ośrodków szkolenia kierowców i przeprowadzania egzaminów.

Zmodyfikowano kategorie prawa jazdy na 6 rodzajów.

Kategoria I - uprawnienie do kierowania wszelkimi pokazdami samochodowymi poza motocyklami.

Kategoria II - uprawnienie do kierowania:

• samochodami osobowymi,
• samochodami ciężarowmi i pojazdami członowymi o dopuszczalnym ciężarze całkowitym do 14 ton,
• samochodami ciężarowymi z przyczepą o łącznym dopuszczalnym ciężarze całkowitym do 20 ton,
• ciągnikami z przyczepami o łącznym dopuszczalnym ciężarze całkowitym do 20 ton.

Kategoria III - uprawnienie do kierowania:

• samochodami osobowymi nieprzeznaczonymi do publicznego transportu drogowego,
• samochodami ciężarowmi i pojazdami członowymi o dopuszczalnym ciężarze całkowitym do 30 ton,
• pojazdami samochodowymi trójkołowymi o ciężarze własnym powyżej 400 kg.

Kategoria IV - uprawnienie do kierowania:

• motocyklami z bocznym wózkiem lub bez wózka
• motocyklami o trzech kołach
• podobnymi do motocykla pojazdami samochodowymi o ciężarze własnym do 400 kg.

Kategoria Va - uprawnienie do kierowania:

• maszynami samobieżnymi
• pojazdami samochodowymi ograniczonymi konstrukcyjnie do osiągania prędkości maksymalnie 20 km/godzinę

Kategoria Vb - uprawnienie do kierowania inwalidzkimi samochodami osobowymi, motocyklami i pojazdami samochodowymi o trzech kołach.

Kategoria ciągnikowa - uprawnienie do kierowania ciągnikami, których prędkość maksymalna nie przekraczała 30 km/godzinę. Posiadacz tej kategorii mógł też ciągnąć przyczepy, o ile łączna masa zestawu nie przekraczała 10 ton lub 14 ton w przypadku wywozu drewna z lasu.

Wkładka A również obowiązywała, ale nazywała się teraz kartą ostrzeżeń A. Jednak jej brak nie był tym razem równoznaczny z nieważnością prawa jazdy.

Wraz z Rozporządzeniem Ministrów Komunikacji i Spraw Wewnętrznych z dnia 20 lipca 1968 roku przestały obowiązywać oznaczenia kategorii prawa jazdy cyframi rzymskimi i zastąpiły je oznaczenia literowe. Obowiązywała kategoria A, B, C, D, E, M i T. Poza kategoriami E i M pozostałe kategorie były zbliżone do teraźniejszych. Kategoria M, poprzednio kategoria Va, uprawniała do prowadzenia pojazdów samobieżnych, których prędkość nie przekraczała 20 km/godzinę. Natomiast kategoria E uprawniała kierowcę z prawem jazdy kategorii B, C lub D do kierowania tymi pojazdami dodatkowo z przyczepami o dopuszczalnym ciężarze całkowitym powyżej 750 kg. Spośród dotychczasowych dokumentów prawnych tutaj wśród warunków ubiegania się o uprawnienia do kierowania pojazdem danej kategorii nie był wiek a ukończenie szkoły podstawowej, zasadniczej szkoły zawodowej a także kilkulenie praktyki zawodowe i kursy dokształcające.

Zdjęcie 4: Prawo jazdy kategorii B z 1980 roku.

Oprócz PZM kursy prawa jazdy w latach 60-tych oferowane były przez powołaną przez Ministerstwo Obrony Narodowej Ligę Obrony Kraju (LOK). Była to organizacja paramilitarna, której celem było umacnianie obronności Rzeczypospolitej Polskiej oraz ugrupowania ludzi gotowych do jej obrony, przede wszystkim na potrzeby wojska. Szkoliła ona głównie wojskowych. Egzaminy w czasach PRL nie odbywały się w Wojewódzkich Ośrodków Ruchu Drogowego a w Ośrodkach Szkolenia, do których przyjeżdżały Komisje Egzaminacyjne. W skład Komisji wchodzili najczęściej pracownicy Urzędów, Milicji i Wojska. Część teoretyczna egzaminu prowadzona była na zasadzie pytań i odpowiedzi, a egzamin praktyczny przeprowadzany na pojazdach, na których uczyli się kursanci nie należał do zbyt trudnych. Władze komunistyczne preferowały szkolenie na pojazdach, które uważano za szczyt myśli technicznej tamtych czasów, czyli na Żukach, Syrenach czy Warszawach. Zmiany nadeszły w latach 70-tych kiedy to ruszyła produkcja na licencji włoskiej polskiego Fiata 125p i 126p. Szczególnie Fiat 126p cieszył się coraz większą popularnością jako pojazd szkoleniowy dzięki większej oszczędności w stosunku do swoich mocno paliwożernych konkurentów oraz niższej od nich ceny. Wkrótce zdominował branżę szkoleniową. Oprócz Fiata 126p do nauki jazdy służyły nieco później również Polonezy, ale nie odniosły takiego sukcesu.

Zdjęcie 5: Pojazdy szkoleniowe za czasów PRL.

Po 15 latach kolejne zmiany w Prawie o ruchu drogowym nastąpiły wraz z ustawą z 1 lutego 1983 roku. Wprowadziły one nowe zasady oznakowania pojazdów szkoleniowych zamieniając okrągłą niebieskią tarczę z napisem „NAUKA JAZDY” na kwadratową tablicą barwy niebieskiej z białą literą „L”. Ponadto powrócono do wieku, jako jednego z wymagań do ubiegania się o prawo jazdy, ale co warte podkreślenia zrezygnowano z warunków dotyczących posiadanego wykształcenia czy posiadania praktyki zawodowej. Ustalono wiek 17 lat dla kategorii A, B, M i T, 18 lat dla kategorii C oraz 21 lat dla kategorii D i kategorii trolejbusowej.

Rozporządzenie Ministrów Komunikacji i Spraw Wewnętrznych z dnia13 października 1983 roku ustaliły wymagania co do osoby starającej się o zawód instruktora nauki jazdy oraz wykładowcy. Mogła nim zostać osoba w wieku co najmniej 22 lat bez wyroków za przestępstwo w ruchu lądowym z wykształceniem średnim. Kandydaci na instruktora musieli mieć 4 lata praktyki jazdy samochodem i prawo jazdy kategorii objętej zakresem szkolenia.

Ogromne zmiany nastąpiły po okresie PRL pod koniec lat 90-tych XX wieku. Ustawa z 20 czerwca 1997 roku zezwalała ponownie na tworzenie prywatnych ośrodków szkolenia kierowców. Egzaminowanie od tej pory miało odbywać się w powołanych do tego Wojewódzkich Ośrodkach Ruchu Drogowego (WORD). Nauka manewrów oraz egzamin z ich opanowania przeprowadzany był na przygotowanym w tym celu placu manewrowym. Czasy łatwo zdawanych egzaminów praktycznych minęły. Zadania jak pas ruchu czy parkowania równoległego i prostopadłego nie należały do prostych. Szczególnie parkowanie równoległe, którego obszar był niewiele większy od pojazdu bywał dla niewprawionego kandydata na kierowcę zadaniem niewykonalnym. Tym bardziej warto podkreślić, że były to wtedy pojazdy bez wspomagania układu kierowniczego i skręt kół następował o wiele wolniej i wymagał przy tym wysiłku od kierującego. Jednak teoria to już zupełnie inna historia. Jak pamięta wielu z Was w tamtych czasach sprawdzian z wiedzy na temat przepisów to była wersja papierowa i wystarczyło nauczyć się na pamięć odpowiedzi dla poszczególnych zestawów, które zawsze były takie same. Zatem komu była potrzebna nauka teorii skoro egzamin teoretyczny był tylko kwestią zapamiętania powielających się pytań. 

Zdjęcie 6: Egzamin na placu manewrowym - parkowanie równoległe.

Ustawa z 1997 roku wprowadziła kategorie prawa jazdy obowiązujące do dziś poza kategorimi AM i A2. Wiek wymagany dla kategori A1, B1 i T wynosił 16 lat, dla kategorii A i B było to 17 lat, dla kategorii BE, C, CE, C1, C1E - 18 lat a dla kategorii D, D1, DE i D1E było to 21 lat. Dla osób niepełnoletnich do kierowania motorowerem niezbędna była karta motorowerowa. Rok później w 1998 roku kompletnie uległ zmianie wzór prawa jazdy. Dostosowano polskie przepisy do przepisów w Unii Europejskiej i od tego czasu papierowa wersja uprawnień do kierowania pojazdami przyjeła postać kartki wielkości karty kredytowej zatopionej w przezroczystym plastiku. Jego format poza kilkoma szczegółami nie zmienił się do dziś.

W 2003 roku na poprawę nauki teorii miało wpłynąć zastąpienie formy pisemnej egzaminu na formę 18 pytań zadawanych losowo w programie komputerowym z dostepnej puli 524. Jednak jak się okazało nawet taka liczba jawnych pytań nie stanowiła przeszkód w skutecznym ich zapamiętaniu. Zatem zdawalność teorii dalej oscylowała w okolicach 90%. Konsekwencją braku wiedzy w ruchu ulicznym cały czas była bardzo duża liczba wypadków a co zatym idzie zabitych na drogach. 

Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 roku o kierujących pojazdami dodała 2 nowe kategorie prawa jazdy - AM i A2. Kategoria AM zastąpiła dotychczas obowiązującą kartę motorowerową i umożliwiała ubieganie się o te uprawnienia osobom od 14 roku życia. Natomiast kategoria A2 miała być etapem w jeździe motocyklem od słabszych maszyn dla kategorii A1 do najmocniejszych dla kategorii A. Dostępność uprawnień w zależności od wieku również znowelizowano. Kategoria A2, B, BE, C1 i CE była uzależniona od ukończenia 18 lat. Ubieganie się o kategorię A uzależnione było od dwuletniego stażu na kategorii A2 - wtedy wymagany był wiek 20 lat i 24 lata jeśli kandydat nie miał prawa jazdy kategorii A2 od co najmniej 2 lat.

Zdjecie 7: Prawo jazdy z 2019 roku.

W 2013 roku zaszły zmiany dotyczące egzaminu teoretycznego. Bazę fikcyjnie zaistniałych sytuacji drogowych zastąpiły prawdziwe zarejestrowane filmy z ulic polskich miast. Pula pytań wzrosła do liczby około 3000 i przestała być jawna, by za kilka lat powrócić ponownie do otwartej listy. Liczba pytań na egzaminie wynosi odtąd nie 18 a 32 i podzielona jest na dwie sekcje - 20 pytań wiedzy podstawowej i 12 z wiedzy specjalistycznej. Tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa i nie można cofnąć się do poprzedniego pytania. W zależności od istoty pytania dla bezpieczeństwa ruchu drogowego odpowiedź punktowana jest 3, 2 lub 1 punktem. To sprawia, że nawet w 2018 roku po kilku latach od zasitnienia zmian w egzaminowaniu zdawalność teorii nie przekroczyła 40%. Kolejną nowością był Profil Kandydata na Kierowcę (PKK), który jest od tamtej pory wymagany w celu zapisania się na kurs prawa jazdy. Jest to numer wystawiany w Wydziale Komunikacji Urzędu Miejskiego i zawiera w sobie dane i informacje identyfikujące osobę ubiegającą się o wydanie dokumentu uprawniającego do kierowania pojazdem. Wśród zmian dla kategorii prawa jazdy zaistniała jedna istotna różnica w stosunku do poprzednich przepisów. A mianowicie było to dodanie uprawnień dla kategori B w zakresie prowadzenia motocykla o pojemności skokowej silnika nieprzekraczającej 125 cm³, mocy nieprzekraczającej 11 kW i stosunku mocy do masy własnej nieprzekraczającym 0,1 kW/kg pod warunkiem, że osoba posiada prawo jazdy kategorii B od co najmniej 3 lat.

Tak o to w przeciągu ponad 100 lat uprawnienia do kierowania pojazdem od zwykłego listu napisanego dla Karola Benza ewaluowały do dokumentu w formie obecnej otrzymanego po szkoleniu w ośrodkach szkolenia kierowców i pozytywnym wyniku egzaminu teoretycznego oraz praktycznego w Wojewódzkich Ośrodkach Ruchu Drogowego. Na razie taka jest historia prawa jazdy. Zobaczymy jakie zmiany czekają nas w kolejnych latach!